Sztuka
Sztuka Krakowa zajmuje od wieków czołową pozycję wśród polskich zjawisk artystycznych, reprezentowanych w tym mieście zarówno przez zachowane architektoniczne zespoły zabytkowe i obiekty o dużej wartości, jak i stosunkowo bogate zbiory muzealne i kościelne, wśród których znajdują się wybitne dzieła sztuki o dużym znaczeniu dla kultury europejskiej (ołtarz W. Stwosza, kolekcja arrasów wawelskich, obrazy cenionych artystów, m.in. L. da Vinci i Rembrandta). Rozkwit sztuki w Krakowie uwarunkowany był uprzywilejowaną pozycją grodu, a następnie miasta jako ośrodka handlowego, siedziby księcia seniora i wreszcie stolicy rozległego państwa.
Najstarsze zabytki architektury przedromańskiej to rotunda NMP na Wawelu i kościół św. Salwatora (X w.) oraz fragmenty katedry Bolesława I Chrobrego (XI w.). Wczesnym przykładem plastyki rzeźbiarskiej jest figura wołka (w zbiorach wawelskich). Styl romański reprezentują: kościół św. Andrzeja (1086), fragmenty II katedry (konsekrowanej 1142) z kryptą Św. Leonarda i Wieżą Srebrnych Dzwonów, a także fragmenty kościoła św. Wojciecha (przed 1100).
Architekturę gotycką zapoczątkowano w 2. ćwierćwieczu XIII w. ceglanymi kościołami Franciszkanów, Cystersów w Mogile, Dominikanów, a także Bramą Floriańską z fragmentami murów obronnych. Duże znaczenie dla architektury miasta miał XIV w. na Rynku powstały gotyckie gmachy publiczne: Sukiennice, Ratusz, budynek Wagi Miejskiej, rozbudowano też fortyfikacje. W 1320 na Wawelu rozpoczęto budowę nowej katedry, król Władysław Łokietek powiększył zamek, a król Kazimierz Wielki wzniósł okazałą rezydencję gotycką z potężną wieżą w narożniku północno-zachodnim.
Powstała grupa kościołów ceglanych o wspólnych cechach konstrukcyjnych i stylistycznych (trójnawowe bazyliki z wielobocznym prezbiterium, realizowane w systemie filarowo-szkarpowym): Mariacki, Bożego Ciała, św. Katarzyny, Dominikanów. Nastąpił rozwój rzeźby, która stała się niezależna od architektury, powstał typ nagrobka królewskiego z baldachimem, rzeźbę drewnianą najlepiej reprezentuje krucyfiks Jadwigi w katedrze (4. ćwierćwiecze XIV w.), a najcenniejszym zespołem malarstwa jest 120 kwater witrażowych w kościele Mariackim.
Zabytkowy układ urbanistyczny
Plan zabudowy starego Krakowa obecnie śródmieście w obrębie Plant zaliczony został do zabytków grupy "0", najwyższej skali międzynarodowej. Aktem, który zapoczątkował powstanie tego zabytkowego zespołu był przywilej lokacyjny, wydany dla Krakowa w 1257 roku przez księcia Bolesława Wstydliwego, jego matkę Grzymisławę i żonę Kunegundę. Zapewne wkrótce potem przystąpiono do rozplanowania miasta. Przed średniowiecznymi urbanistami stanęło wówczas niełatwe zadanie należało połączyć w jeden zwarty organizm miejski rozrzucone szeroko a rozwijające się na długo przed lokacją osady, a także uwzględnić stojące już monumentalnie budowle i prowadzące do nich ulice. W rezultacie kilkuletnich zapewne prac powstał zdumiewający dziś swoją dojrzałością plan miasta o logicznym i harmonijnym układzie przestrzennym, którego centrum stanowi ogromny rynek o wymiarach 200 x 200 metrów. Z boków tego placu wybiegają zasadniczo po trzy ulice, które łącząc się pod kątem prostym z przecznicami tworzą typowy dla miast zakładanych w średniowieczu układ szachownicy. Widoczne na planie nieregularności i krzywizny niektórych ulic wynikły z konieczności liczenia się z przedlokacyjną zabudową. Plan urbanistyczny Krakowa był tak doskonały, że nie wymagał zmian przez kilka następnych stuleci i dzięki temu zachował się do naszych czasów, pełniąc dziś funkcję centrum współczesnego miasta. Począwszy od XIII wieku Kraków otaczał się wałami i murami obronnymi, a w ich obrębie wznoszono kamienice, kościoły i pałace. Każde stulecie pozostawiło tu ślad w postaci wspaniałych pomników architektury, wzbudzających nasz podziw i świadczących o wysokiej kulturze pokoleń, które je pozostawiły.
XV wiek
Stanowi szczytową fazę rozwoju sztuki późnego średniowiecza, charakteryzuje go m.in. zagęszczenie zabudowy miejskiej i dalszy rozwój fortyfikacji z drugim zewnętrznym pierścieniem murów (od 1404), a także barbakanem. Powstała dzielnica uniwersytecka z Collegium Maius. W detalu architektonicznym pojawił się charakterystyczny typ portalu o wykroju uskokowym, zwany portalem długoszowskim. Kościoły otrzymały wspaniałe wyposażenie z szafiastymi nastawami ołtarzy, złożonymi z partii rzeźbionych i malowanych o konstrukcji poliptyku z ruchomymi skrzydłami.
W rzeźbie, prawie wyłącznie religijnej, ma miejsce idealizacja postaci, realizowana w tzw. stylu miękkim, a następnie w stylu pięknym o cechach gotyku międzynarodowego (Madonna z Krużlowej, Pietŕ z kościoła Św. Barbary z ok. 1410), w połowie stulecia pojawia się styl łamany (tryptyk Św. Trójcy z 1476 i Matki Boskiej Bolesnej z 1475-1480 z kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu).
XVI wiek
Jest złotym okresem dla sztuki Krakowa, zasadniczą rolę odgrywa mecenat artystyczny króla Zygmunta I Starego oraz wpływy włoskie, początkowo za pośrednictwem węgierskiego dworu Jagiellonów. W dziedzinie architektury i rzeźby są to wpływy toskańskie, obejmujące twórczość Franciszka zwanego Florentczykiem (autora renesansowej niszy nagrobka króla Jana I Olbrachta 1501-1502, współautora I fazy przebudowy zamku) oraz B. Berrecciego, który ukończył budowę zamku królewskiego (1516-1533).
Niektóre formy renesansowe zawierają jeszcze elementy gotyckie, np. portale zamkowe mistrza Benedykta, jednego z budowniczych zamku. Pełne formy renesansowe reprezentują liczne w kościołach krakowskich nagrobki w ramie architektonicznej z leżąca figurą zmarłego. Ich autorem jest m.in. J. Michałowicz z Urzędowa (kaplice i nagrobki biskupów Zebrzydowskiego i Padniewskiego w katedrze). Cechy manierystyczne wykazuje twórczość S. Gucciego (kaplica i nagrobek Stefana Batorego w katedrze, nagrobki Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntowskiej, 1574-1575).
W architekturze miasta najważniejsza była przebudowa Sukiennic (1556-1560) z dodaniem attyki i renesansowych ganków przy bocznych elewacjach. Na wzór zamku królewskiego arkadowe dziedzińce otrzymują rezydencje przy ulicy Kanoniczej. Najlepszych przykładów malarstwa dostarcza twórczość S. Samostrzelnika, autora polichromii w klasztorze Cystersów w Mogile, będącego także wybitnym miniaturzystą i portrecistą (portret biskupa P. Tomickiego). W dziedzinie malarstwa miniaturowego wymienić trzeba Kodeks Baltazara Behema oraz Pontyfikał Erazma Ciołka. Znakomitym portrecistą królewskim był M. Kober, którego portret Stefana Batorego stanowi jedno z najlepszych dzieł malarstwa polskiego końca XVI w.
Mury obronne
Rozwijające się szybko po lokacji i bogacące dzięki handlowi miasto Kraków siedziba władcy i stolica kraju, odczuwało silną potrzebę opasania się murami obronnymi, wymagało to jednak zezwolenia panującego księcia. Nadarzyła się ku temu sposobna okazja w 1285 r., gdy książę Leszek Czarny musiał się udać na Węgry po pomoc przeciwko zbuntowanym możnowładcom, a zamek wraz z księżną Gryfiną polecił opiece mieszkańców Krakowa. Wojska buntowników wkroczyły do miasta, ale nadaremnie oblegały Wawel broniony przez dzielnych mieszczan. Gdy nadszedł książę z odsieczą, w nagrodę za wierność pozwolił miastu na budowę obwarowań. Rozpoczęte wówczas prace trwały przez kilka stuleci. W XV w. Kraków otoczony już był podwójnym murem z basztami i bramami miejskimi. Mur wielki miał wysokość 9 m, a stojący na jego przedpolu mur niższy, tzw. przedmurek, ok. 2,5 m; tuż za nim znajdowała się głęboka fosa o szerokości 8 m, napełniana w razie niebezpieczeństwa wodą doprowadzaną z Rudawy. W miarę postępu sztuki wojennej fortyfikacje te stale unowocześniano i rozbudowywano powstały Do naszych czasów zachował się tylko północny, najsilniejszy fragment fortyfikacji. Daje on nam wyobrażenie o wyglądzie średniowiecznego Krakowa i tworzy jeden z najpiękniejszych zakątków miasta.
Barbakan
Największy spośród trzech tego typu gotyckich budynków fortyfikacyjnych, jakie zachowały się do naszych czasów w Europie, wzniesiony w latach 1498-1499 wobec grożącego Polsce niebezpieczeństwa najazdu turecko tatarskiego, był w owym czasie najdoskonalszym osiągnięciem inżynierii wojskowej; w razie potrzeby zionął ogniem ze 130 strzelnic, a potężne, trzymetrowej grubości mury chroniły go od kul armatnich. Siedem wieżyczek obserwacyjnych pozwalało śledzić ruchy nieprzyjaciela i odpowiednio nakierować ogień. Wjazd do tej fortecy prowadził przez most zwodzony, przerzucony nad głęboką, szeroką na 8 metrów fosą. Barbakan połączony był ongiś z Bramą Floriańską tzw. Szyją podwójnym potężnym murem obronnym z drogą przejazdową pośrodku. Cały ten zespół fortyfikacyjny wraz z arsenałem, otoczony murami, wałami i fosami stanowił dla wroga zaporę nie do przebycia. Świadczy o tym fakt, że wojska nieprzyjacielskie nigdy nie poważyły się zdobywać miasta od tej strony.
Brama Floriańska
Wzmiankowana już w 1307 roku, była zawsze reprezentacyjną bramą miasta. Tędy wjeżdżały orszaki królewskie i zagranicznych poselstw, podążające na Wawel. Początkowo baszta była kamienna, później nadbudowano ją cegłą i nakryto stromym dachem. Brama zamykana była na noc opuszczaną na łańcuchach, drewnianą i okutą żelazem kratą. Obrona Bramy Floriańskiej należała do cechu kuśnierzy.
Warto zwrócić uwagę na piękne tła, zamykające perspektywę ulicy Floriańskiej z monumentalnymi wieżami kościoła Mariackiego i średniowieczną Bramą Floriańską.
XVII wiek
Rozpoczyna epokę osłabienia roli Krakowa jako centrum artystycznego wskutek wojen szwedzkich oraz przeniesienia stałej siedziby królewskiej do Warszawy. Pomimo tego powstały dzieła wybitne, wprowadzające miasto w okres wczesnego baroku, przesiąkniętego duchem kontrreformacji i wyrażającego się powściągliwym tzw. stylem Wazów. Najlepszym przykładem jest pojezuicki kościół Św. Piotra i Pawła (1609-1619), dzieło m.in. architekta J. Trevano, ponadto kościół kamedułów na Bielanach pod Krakowem (1605-1630, architekt fasady A. Spezza).
Powstała przy katedrze kaplica Wazów (1664-1666) oraz kaplica Zbaraskich w kościele Dominikanów (1629-1633). Pozostałe kościoły barokowe to: Bernardynów (1670-1680, architekt K. Mieroszewski), Wizytek (1682-1695, architekt A. Solari), Karmelitów na Piasku (1655-1679), Św. Anny (1689-1703, architekt Tylman z Gameren).
Bujnie rozwija się związana z architekturą dekoracja stiukowa (G.B. Falconi prace w kościele Św. Piotra i Pawła) oraz rzeźba w stiuku (Baltazar Fontana prace w kościele Św. Anny). We wnętrzach kościelnych dominuje czarny marmur wydobywany w Dębniku pod Krakowem, zastosowany m.in. w kaplicach Wazów, Zbaraskich, kościele Karmelitów Bosych na Wesołej. Powstał nowy typ nagrobka w formie tablicy z malowanym lub rzeźbionym popiersiem zmarłego, w oprawie architektoniczno-rzeźbiarskiej. Kwitnie snycerstwo barokowe z efektownymi ołtarzami o spiętrzonej kompozycji architektonicznej, dekorowanymi ornamentem czerpanym z wzorników: na początku stulecia okuciowym, w połowie wieku chrząstkowo-małżowinowym, a w 2. połowie wieku akantowym.
Malarstwo rozwijało się słabiej, największe znaczenie miała twórczość wenecjanina T. Dolabelli, przybyłego ok. 1598, autora monumentalnych kompozycji religijnych. Jako twórca obrazów ołtarzowych działał F. Lekszycki, czerpiący wzory z ówczesnej grafiki wielkich mistrzów europejskich. Korzystano także z usług malarzy spoza Krakowa: J.E. Siemiginowskiego, D. Schultza, K. Dankwarta.
XVIII wiek
Od początku XVIII w. kontynuowano architekturę barokową, dochodząc do fazy schyłkowej. Reprezentantami byli: K. Bażanka (kościół Misjonarzy na Stradomiu 1719-1728, Pijarów 1714-1727, hełm Wieży Zegarowej w katedrze), F. Placidi (fasada kościoła Pijarów, kościoła Trynitarzy, kaplica Lipskich w katedrze). Wyróżnia się kościół Paulinów na Skałce (1733-1751, architekt A.G. Müntzer). Rzeźbę późnobarokową tworzył A. Frączkiewicz, a malarstwo S. Czechowicz i T. Kuntze. Sprowadzano także malarzy obcych do wykonania polichromii w kościołach: Pijarów ok. 1759 i Trynitarzy (F. Eckstein i J. Piltz). Udany import stanowi 5 obrazów ołtarzowych w nawie kościoła Mariackiego pędzla G. Pittoniego, pochodzących z lat 1740-1750.
Architekturę klasycystyczną reprezentują pałace Wodzickich przy Rynku Głównym i ul. Św. Jana (architekt F. Nax) oraz nowe gmachy uniwersyteckie: obserwatorium astronomiczne i Collegium Phisicum (projektant F. Radwański). W dziedzinie rzeźby zwraca uwagę klasycystyczny, monumentalny nagrobek biskupa K. Sołtyka w katedrze z 1789. Twórcami malarstwa krakowskiego 1. połowy XIX w. byli: M. Stachowicz (1768-1825) ilustrator dziejów miasta (np. Przysięga Kościuszki na Rynku krakowskim), J. Brodowski (ok. 1780-1853) rysownik zabytków architektury, W.K. Stattler (1800-1875) reformator Szkoły Sztuk Pięknych, J.N. Głowacki (1802-1847) pejzażysta, P. Michałowski (1800-1855) najwybitniejszy polski romantyk. W rzeźbie wyróżniają się importy dłuta B. Thorvaldsena: replika Chrystusa kopenhaskiego i posąg Włodzimierza Potockiego w katedrze.
Bazylika w Łagiewnikach
Bazylika w Łagiewnikach
Wisła
Wisła
Wisła
Wisła
Secesja i modernizm
W dziedzinie architektury secesję i modernizm przełomu XIX i XX w. reprezentują gmachy: Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych "Pałac Sztuki" (architekt F. Mączyński 1901), przebudowanego Starego Teatru (F. Mączyński, T. Stryjeński 1903), Szkoły Przemysłowej (S. Odrzywolski 1912), Muzeum Techniczno-Przemysłowego (T. Stryjeński, J. Czajkowski 1914) oraz wnętrze cukierni Jana Michalika (K. Frycz 1911).
Różne odmiany późnego modernizmu kontynuowano w okresie międzywojennym projektując przy alei Mickiewicza kilka gmachów w stylu "reprezentacji państwowej", m.in.: Akademia Górnicza i Biblioteka Jagiellońska (architekt W. Krzyżanowski), Muzeum Narodowe (C. Boratyński, E. Kreisler). Duże znaczenie miała konserwatorska i architektoniczna twórczość A. Szyszko-Bohusza (prace na Wawelu, gmach PKO, galeria Pryzmat).
Artyści malarze tworzyli ugrupowania, takie jak: formiści (1917, T. Czyżewski, Z. Pronaszko i A. Pronaszko, T. Niesiołowski, A. Zamoyski, L. Chwistek), Jednoróg (1925, J. Rubczak, F. Szczęsny-Kowarski, J. Fedkowicz), Zwornik (1928). Komitet Paryski (kapiści), założony przez J. Pankiewicza (od 1931 w Krakowie): J. Cybis, H. Rudzka-Cybisowa, J. Czapski, Z. Waliszewski, A. Nacht-Samborski, J. Jarema, T.P. Potworowski, niektórzy z kapistów stworzyli na Wawelu największy zespół malarstwa monumentalnego w Polsce nowe plafony na I i II piętrze zamku.