Zabytki Krakowa
Nad Wisłą na niewielkim wzgórzu z jurajskiego białego kamienia, zwanym później wawelskim, według legendy stała niegdyś świątynia pogańska. Jak wyglądały prapoczątki osadnictwa wokół wzgórza wawelskiego i wczesna architektura grodu możemy tylko spekulować wspomagając wyobraźnię eksponatami wystawy Wawel Zaginiony prezentującej archeologiczne znaleziska dokonane podczas prac remontowych.
Mnogość zabytków architektonicznych w Krakowie wynika z długiej historii miasta i wielości funkcji, które spełniał będąc stolicą państwa, prężnym ośrodkiem miejskim i centrum handlowym regionu, ośrodkiem uniwersyteckim i kulturalnym. Dodatkowo Kraków szczęśliwie stosunkowo mało ucierpiał podczas zawieruchy wojennej (największego spustoszenia dokonywały w nim powtarzające się od średniowiecza pożary). W efekcie Kraków jest jednym z najważniejszych europejskich ośrodków turystycznych z cennymi zabytkami z różnych epok. Znajduje się tu ponad 6 tys. zabytkowych obiektów.
Funkcje państwotwórcze
spełniał Kraków w murach Wawelu najpierw było to palatium romańskie, od 1038 r. stała siedziba Kazimierza Odnowiciela, później zostało przekształcone w gotycką rezydencję, przebudowaną następnie z rozkazu króla Zygmunta I Starego na renesansową posiadłość. Tuż obok zamku królewskiego wznosi się katedra, określana mianem panteonu polskiego, w której dokonywano koronacji i pochówków królewskich. Znajdowały się w niej relikwie i insygnia koronne. W jednej z wież katedralnych, Wieży Zygmuntowskiej, znajduje się największy polski dzwon, zwany Zygmuntem od imienia jego fundatora, króla Zygmunta I Starego. Obecnie budynki wawelskie są przekształcone w muzeum i udostępniane zwiedzającym (komnaty królewskie, Muzeum Katedralne, Skarbiec koronny, Zbrojownia, Wawel Zaginiony)
Funkcje miastotwórcze
Kraków był silnym miejskim ośrodkiem regionalnym, znajdował się na szlaku komunikacyjnym i handlowym. Aby wykorzystać te okoliczności musiał zapewniać mieszkańcom i przyjezdnym przestrzeń handlową, spokój i poczucie bezpieczeństwa. Miasto, podczas lokacji w 1257 związanej z odbudową po najeździe tatarskim, zostało wytyczone z rozmachem jeden z największych w Europie rynek (200 x 200 m) otaczała precyzyjnie wytyczona siatka prostopadłych ulic, gdzieniegdzie tylko zakrzywiająca się pod presją wcześniejszej zabudowy (np. ul. Grodzka, wcześniejszy trakt prowadzący z Wawelu na Węgry). Na środku olbrzymiego rynku stanęły Sukiennice średniowieczna hala targowa, ratusz siedziba władz miejskich (do naszych czasów zachowała się wieża). Ratusze, place targowe, wagi miejskie i przywileje lokacyjne miały także wszystkie okoliczne miasta wchłonięte później przez rozwijający się Kraków: Kazimierz (lokowany 1335), Kleparz (lokowany 1366), Garbary.
Widomym znakiem kondycji żywiołu mieszczańskiego była świetność krakowskich kamienic ich bogato zdobione elewacje możemy podziwiać wokół rynku oraz na zabytkowych ulicach Floriańskiej, Grodzkiej, Brackiej, Kanoniczej i innych. Wnętrze XIX-wiecznej kamienicy mieszczańskiej, nie ryzykując wyrzucenia za drzwi, można obejrzeć w Kamienicy Hipolitów muzeum na ul. Mikołajskiej.
Najnowszym przykładem miastotwórczej funkcji architektury jest zagospodarowanie przestrzenne Nowej Huty zespołu urbanistycznego w stylu realizmu socjalistycznego powstałego w latach 1949-1951, planowanego jako samodzielne miasto. Walory architektoniczne tej części Krakowa częściej są jednak doceniane przez turystów niż przez rdzennych mieszkańców kojarzących dzielnicę z kombinatem, który był przyczyną jej powstania niecieszącym się specjalną sympatią.
Funkcje obronne
Aby zapewnić mieszkańcom spokój i bezpieczeństwo Kraków otoczony był od 1285 r. podwójnym pasem murów obronnych z licznymi basztami i kilkoma bramami. Dynamiczny rozwój miasta, zmiana zasad sztuki wojennej i niszczenie nieremontowanych fortyfikacji powodowały, że z biegiem czasu kolejne partie murów wyburzano, najpierw wchłoniętego przez Kraków Kazimierza, a na końcu samego starego Krakowa w latach 1810-14 tworząc na ich miejscu pierścień ogrodów miejskich Planty. Zachowano w celach reprezentacyjnych niewielki odcinek murów otaczający Bramę Floriańską i Barbakan.
W średniowieczu funkcje obronne spełniały też potężne murowane kościoły.
Ostatnim etapem rozwoju fortyfikacji wokół Krakowa był stworzony przez Austriaków pierścień fortów Twierdza Kraków, które stanowią atrakcję turystyczną wycieczek obrzeżami miasta, a niekiedy są wykorzystywane jako lokalne ośrodki kultury, np. Fort 49 "Krzesławice".
Funkcje kulturotwórcze
Kraków był ośrodkiem kultury zarówno wtedy, gdy był siedzibą władzy i beneficjentem mecenatu królewskiego jak i wtedy, kiedy po utracie niepodległości i zubożeniu terenów Galicji jego rola państwotwórcza i dynamika jako ośrodka rozwoju regionalnego podupadła.
Od 1364 roku był miastem uniwersyteckim zabytkowe budynki (Collegium Maius, Collegium Minus, Collegium Novum) do tej pory stanowią najbardziej prestiżową część uniwersytetu mieszcząc Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, reprezentacyjne pomieszczenia akademickie, a niekiedy jeszcze wykłady, choć większość życia naukowego mieści się w późniejszych, XVIII i XIX-wiecznych budynkach wydziałów humanistycznych i XX-wiecznych obiektach wydziałów przyrodniczych i ścisłych, a budowany od 1998 roku III Kampus okrzyknięty został budowlą XXI w.
W mieście rozwijała się sztuka i życie kulturalne. Szczególnie w okresie zaborów nie do przecenienia była rola Krakowa jako miejsca intensywnej działalności kulturalnej i miejsca pamięci narodowej.
Najstarszy krakowski teatr działał od końca XVIII wieku, obecnie w kamienicy przy placu Szczepańskim, a w 1839 roku zakończono budowę eklektycznego Teatru Słowackiego postawionego na miejscu zburzonego klasztoru i szpitala św. Ducha.
Z kultywacją tradycji i pamięci narodowej wiążą się liczne pomniki i tablice pamiątkowe w Krakowie, których budowa lub renowacja często była pretekstem do demonstracji patriotycznych. Najbardziej znanymi są pomnik Adama Mickiewicza na Rynku, Pomnik Grunwaldzki wzniesiony w 500-lecie bitwy pod Grunwaldem, pomnik Mikołaja Kopernika, Tadeusza Kościuszki, Józefa Dietla oraz pomniki zdobiące Planty i Park Jordana.
Ośrodek kultu religijnego
Krakowskie kościoły i klasztory pełniły przez wieki funkcje zarówno czysto religijne jak i społeczne jako budowle obronne, ogólnodostępne obiekty sztuki, nekropolie i miejsca pamięci narodowej. Największym i najbardziej znanym kościołem Krakowa jest gotycki kościół Mariacki na Rynku, najstarszymi: kościół św. Andrzeja i kościół św. Wojciecha. Godne uwagi są: renesansowa kaplica Zygmuntowska,która za sprawą Bartolommeo Berrecciego stała się największym zabytkiem światowego Renesansu na północ od Włoch; barokowy kościół Piotra i Pawła, kościół Franciszkanów ozdobiony pięknymi witrażami projektu Stanisława Wyspiańskiego i inne. Na uwagę zasługują liczne krakowskie synagogi (m.in. Stara, Izaaka Jakubowicza, Kupa, Remuh, Tempel, Wysoka, Poppera, Deichesa) zgromadzone głównie w obrębie Kazimierza będącego w latach 1495-1945 centrum osadnictwa krakowskich Żydów.
Nekropoliami mieszczącymi groby królewskie i sławnych Polaków są katedra na Wawelu (królowie, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, urna z ziemią z grobu Cypriana Kamila Norwida, Tadeusz Kościuszko, Józef Poniatowski, Władysław Sikorski) i kościół paulinów na Skałce (m.in. Jan Długosz, Wincenty Pol, Józef Ignacy Kraszewski, Teofil Lenartowicz, Adam Asnyk, Henryk Siemiradzki, Stanisław Wyspiański, Czesław Miłosz).
Pozostali zasłużeni krakowianie leżą na cmentarzach miejskich Krakowa, m.in. Rakowickim (np. Jan Matejko), Salwatorskim i Batowickim.